พระฤๅษีในศาสนาพราหมณ์กับพระฤๅษีในศาสนาพุทธ

พระฤๅษี เป็นสัญลักษณ์แห่งนักบวชผู้ทรงศีล ผู้แสวงหาความจริงสูงสุดของชีวิต ผู้เป็นทั้งครูและผู้สืบทอดวิถีแห่งจิตวิญญาณมาแต่โบราณกาล ในสายตาของชาวไทย พระฤๅษีมีความผูกพันทั้งกับศาสนาพราหมณ์–ฮินดูและพระพุทธศาสนา เราจึงพบร่องรอยพระฤๅษีปรากฏอยู่ทั้งใน คัมภีร์พระเวท มหากาพย์รามายณะ มหาภารตะ ชาดก และพระไตรปิฎก

กล่าวได้ว่า ความเข้าใจเรื่องพระฤๅษีในสังคมไทยนั้น เดินทางผ่านสองเส้นทางหลักคือ สายพราหมณ์–ฮินดู และ สายพระพุทธศาสนา ซึ่งทั้งสองสายต่างก็มีจุดร่วมตรงกันอยู่ที่การมองพระฤๅษีเป็น ครูแห่งโลก ผู้สั่งสอนมนุษย์และเทพเทวดาให้รู้จักธรรมะและวิถีแห่งความพ้นทุกข์

พระฤๅษีในคัมภีร์พระเวท

หากย้อนกลับไปสู่รากฐานแรกเริ่มของศาสนาพราหมณ์ เราจะพบว่าพระฤๅษีเกิดขึ้นมาก่อนศาสนาอย่างเป็นทางการเสียอีก ใน คัมภีร์พระเวท อันเก่าแก่ที่มีอายุกว่า 4,000 ปี ได้กล่าวถึงพระฤๅษี 10 องค์ ที่รวมตนบำเพ็ญตบะบนยอดเขาหิมาลัย ได้แก่

• พระฤๅษีอัฏฐกะ

• พระฤๅษีวามกะ

• พระฤๅษีมามเทวะ

• พระฤๅษีเวสสามิตวะ

• พระฤๅษียมตัดคี

• พระฤๅษีอังคีรสะ

• พระฤๅษีภารทวาชะ

• พระฤๅษีเสฎฐะ

• พระฤๅษีกัสสปะ

• พระฤๅษีภัคคุ

พระฤๅษีเหล่านี้ได้ยิน “เสียงทิพย์” จากเบื้องบน อันเป็นวจนะของพระผู้เป็นเจ้าที่มิอาจมองเห็น แต่เต็มไปด้วยพลังและความหมายอันลึกซึ้ง จึงร่วมกันจดบันทึกไว้เป็นหลักฐานสำคัญ เรียกว่า ศรุติ (Śruti – สิ่งที่ได้ยินมา) ซึ่งต่อมากลายเป็น คัมภีร์พระเวท อันศักดิ์สิทธิ์ และนับเป็นจุดกำเนิดแห่งศาสนาพราหมณ์

ดังนั้น หากจะกล่าวอย่างตรงไปตรงมา พระฤๅษีคือผู้ให้กำเนิดความรู้ทางศาสนา และเป็น “ครูของครู” ที่แม้แต่เหล่าเทพเจ้าก็ยังต้องยอมรับนับถือ

พระฤๅษีกับศาสนาพุทธ

พระฤๅษีมิได้ปรากฏเพียงในศาสนาพราหมณ์เท่านั้น แต่ยังมีความผูกพันอย่างแนบแน่นกับพระพุทธศาสนา

• ครั้งพระสิทธัตถะประสูติ : พระฤๅษีกาฬเทวิล ผู้ทรงศักดิ์แห่งกรุงกบิลพัสดุ์ ได้เห็นพระลักษณะอันประเสริฐของพระกุมารแล้วประกาศคำทำนายว่า พระองค์จักได้ตรัสรู้เป็นศาสดาเอกของโลก จนต้องก้มกราบต่อพระกุมารเสียเอง

• ครั้งออกบรรพชา : เจ้าชายสิทธัตถะได้ศึกษาธรรมกับสองพระฤๅษีผู้มีชื่อเสียง คือ อาฬารดาบส และ อุทกดาบส ซึ่งเป็นก้าวสำคัญในเส้นทางแสวงหาธรรม แม้ท้ายที่สุดพระองค์จะเลือกเดินหนทางแห่ง “มัชฌิมาปฏิปทา” ด้วยพระองค์เอง แต่ก็ไม่อาจปฏิเสธได้ว่าพระฤๅษีเป็นแรงบันดาลใจเบื้องต้น

• เบญจวัคคีย์ : พระฤๅษีทั้งห้าผู้ติดตามพระพุทธเจ้า และภายหลังได้รับการโปรดจนได้บรรลุธรรม กลายเป็นพระอรหันต์รุ่นแรกในพระพุทธศาสนา

สถานที่สำคัญอย่าง ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน (อิสิ แปลว่า ฤๅษี) จึงเป็นเสมือนศูนย์รวมแห่งจิตวิญญาณของพระฤๅษีและพระพุทธเจ้า และเป็นสถานที่ที่พระรัตนตรัยครบองค์สามปรากฏขึ้นเป็นครั้งแรกในโลก

พระฤๅษีในฐานะดาบสและครูของโลก

ในสังคมไทย พระฤๅษีมักถูกเรียกว่า ดาบส ซึ่งเป็นคำที่สะท้อนถึงผู้ครองตบะ ผู้ละกิเลส และเป็นครูทางจิตวิญญาณ ไม่ว่าจะอยู่ในศาสนาพราหมณ์หรือพระพุทธศาสนา พระฤๅษีจึงเป็นดั่งสะพานเชื่อมระหว่างมนุษย์กับความจริงสูงสุด

ทั้งนี้ยังมีความเชื่อในหมู่ชาวไทยว่า การบูชาพระฤๅษีอย่างถูกต้อง จะช่วยหนุนนำให้เกิดความสำเร็จ ความเจริญ และความร่มเย็นเป็นสุขแก่ตนและครอบครัว 

สรุป พระฤๅษีคือ “ต้นกำเนิดแห่งภูมิปัญญา” เป็นครูผู้ยิ่งใหญ่ที่ทำให้เกิดทั้งศาสนาพราหมณ์และมีบทบาทสำคัญในพระพุทธศาสนา ความศักดิ์สิทธิ์และบารมีของท่านจึงเป็นที่ยกย่องสืบมา พระฤๅษีไม่เพียงเป็นผู้บำเพ็ญตบะ หากแต่เป็นผู้ประพันธ์คัมภีร์ ผู้ให้กำเนิดศาสนา และผู้ทำนายอนาคตอันยิ่งใหญ่ของพระพุทธองค์

ดังนั้น พระฤๅษีจึงมิใช่เพียงตัวละครในตำนาน หากแต่เป็น ครูแห่งกาลเวลา ผู้ทำให้มนุษย์ได้รู้จักความหมายของศรัทธา ความพากเพียร และหนทางสู่ความหลุดพ้น

จากป่าอาศรม สู่ครูแห่งมนุษย์และเทพเจ้า

เมื่อเอ่ยถึงพระฤๅษี หลายคนอาจจินตนาการถึงนักบวชผู้ไว้ผมยาว เครายาว นุ่งห่มหนังสัตว์หรือผ้ากัมพล นั่งบำเพ็ญเพียรอยู่ท่ามกลางป่าหิมพานต์หรือถ้ำภูผา แต่แท้จริงแล้วพระฤๅษีมีการแบ่งออกเป็นหลายประเภทและหลายชั้นตามตำนานและคัมภีร์โบราณ แต่ละชั้นสะท้อนถึงหน้าที่ บทบาท และบารมีทางจิตวิญญาณที่แตกต่างกัน

๑. พระฤๅษีผู้กำเนิดคัมภีร์ (มหาฤๅษี – Maharishi)

นี่คือพระฤๅษีชั้นสูงสุด ผู้เป็นเสมือนบรมครูแห่งมนุษย์และเทพเจ้า ทำหน้าที่บันทึกพระเวท อุปนิษัท และคัมภีร์สำคัญของโลก

• พระฤๅษีวาลมิกิ ผู้รจนามหากาพย์ รามายณะ

• พระฤๅษีวยาส ผู้เรียบเรียง มหาภารตะ และพระเวททั้งสี่

• พระฤๅษีกัสสปะ ผู้เป็นครูของเทพและอสูรทั้งหลาย

พระฤๅษีเหล่านี้มิใช่เพียงนักบวช หากแต่เป็น “ผู้ประพันธ์จักรวาล” ด้วยพลังแห่งปัญญาและฤทธิ์ทางจิต

๒. พระฤๅษีบำเพ็ญตบะ (Tapasvin Rishi)

พระฤๅษีชั้นนี้เน้นการบำเพ็ญตบะภายใน โดยใช้ความเพียร ความอดกลั้น และสมาธิอันแน่วแน่ เพื่อเผากิเลสให้สิ้นไป เชื่อว่าพลังแห่งตบะนี้สามารถเขย่าโลกและสั่นสะเทือนสวรรค์ได้

• มักจำพวกนี้จะอยู่ในถ้ำ ภูเขา หรือป่าลึก

• ได้รับการยกย่องว่าเป็นผู้ครอง “ไฟภายใน” อันบริสุทธิ์

• ตัวอย่างเช่น พระฤๅษีอังคีรส (มีชื่อว่า ผู้เกิดจากไฟ)

๓. พระฤๅษีดาบส (Ascetic Hermits)

ในคัมภีร์พุทธมักใช้คำว่า “ดาบส” แทนพระฤๅษี หมายถึงผู้ละกิเลสและตัดขาดจากโลกย์ มุ่งบำเพ็ญธรรมเพื่อหลุดพ้น

• พระสุเมธดาบส (อดีตชาติของพระพุทธเจ้า) ผู้ถวายกายใต้ฝ่าพระบาทพระทีปังกรพุทธเจ้า

• อาฬารดาบส และ อุทกดาบส ครูผู้สอนสมาธิขั้นสูงให้พระสิทธัตถะ

พระฤๅษีดาบสสะท้อนถึงเส้นทางแห่งการปลีกวิเวกเพื่อค้นหาธรรมะอันสูงสุด

๔. พระฤๅษีครู (Guru Rishi)

ฤๅษีชั้นนี้เปรียบดังอาจารย์ผู้ประสิทธิ์ประสาทวิชา เป็นที่เคารพของกษัตริย์ มนุษย์ และแม้แต่เทพเจ้า

• พระฤๅษีโคบุตร ครูของทศกัณฐ์

• พระฤๅษีภารทวาชะ ผู้เป็นครูของเหล่าพระเวรากษัตริย์

• พระฤๅษีฤษตมะ ผู้สั่งสอนศาสตร์แห่งอาวุธ (ศัสตรเวท)

พระฤๅษีครูมักเป็นผู้ถ่ายทอดทั้งเวทมนตร์ วิชาการรบ และศาสตร์แห่งการดำรงชีพแก่ศิษย์

๕. พระฤๅษีผู้ทรงฤทธิ์ (Siddha Rishi)

พระฤๅษีชั้นนี้ได้บำเพ็ญจนเกิดฤทธิ์อิทธิปาฏิหาริย์ เช่น เหาะเหินเดินอากาศ แปลงกายได้ หรือบันดาลฝนฟ้า

• มีตำนานว่าพระฤๅษีบางองค์สามารถ “สาป” กษัตริย์หรือเทพเจ้าได้

• ตัวอย่างเช่น พระฤๅษีภฤคุ ผู้สามารถสาปพระวิษณุได้

ฤทธิ์เหล่านี้มิใช่เพียงการแสดงอำนาจ แต่เป็นผลของการสำรวมจิตจนเข้าถึงพลังเหนือธรรมชาติ

๖. พระฤๅษีผู้พยากรณ์ (Jyotish Rishi)

เป็นกลุ่มพระฤๅษีที่เชี่ยวชาญทางโหราศาสตร์ เลขศาสตร์ และการทำนายดวงชะตา เชื่อว่าท่านเหล่านี้สามารถอ่านความลับแห่งดวงดาวได้

• คัมภีร์โหราศาสตร์อินเดียโบราณ เช่น พฤหัตปาราศรโหราศาสตร มีที่มาจากพระฤๅษีพาราศร

• พระฤๅษีมนู ผู้วางหลักกฎหมายและคำสอนทางสังคมของชาวอารยัน

ฤๅษีชั้นนี้มีอิทธิพลต่อศาสตร์การพยากรณ์ไทย เช่น เลขศาสตร์และโหราศาสตร์ไทยในปัจจุบัน

๗. พระฤๅษีในป่าหิมพานต์ (Forest Rishi)

ในคติไทย–พุทธ พระฤๅษีหลายองค์ปรากฏอยู่ใน “ป่าหิมพานต์” หรือดินแดนกึ่งสวรรค์กึ่งโลกย์ มักถูกวาดคู่กับสัตว์หิมพานต์

• เป็นพระฤๅษีที่ทำหน้าที่ปกปักรักษาภูเขา ป่าไม้ และแม่น้ำ

• บางตำนานเชื่อว่าเป็นครูผู้ประสิทธิ์พิธีกรรมทางไสยเวทย์และการแพทย์แผนโบราณสรุป