มหาเทพ พระอิศวร หรือพระศิวะ ในยุคไตรเพทอันเป็นยุคเริ่มต้นแห่งคัมภีร์พระเวท ยังมิปรากฏพระนาม "พระอิศวร" หรือ "ศิวะ" อย่างชัดเจน หากแต่มีการกล่าวถึงเทพบุตรผู้หนึ่งซึ่งเมื่อแรกถือกำเนิดก็ร่ำไห้สะเทือนภพ พระผู้ให้กำเนิดจึงประทานนามตามนิมิตว่า "รุทระ" อันหมายถึงผู้ร้องไห้ ทว่ามีฤทธานุภาพยิ่งใหญ่เหนือการบูชาทั้งปวง เป็นผู้ล้างโทษบาปและมลทินทั้งหลาย เพื่อให้เกิดการเริ่มต้นใหม่ ดังนี้ รุทระจึงได้รับพระนามอีกนัยหนึ่งว่า "ศิวะ" ซึ่งหมายถึง ผู้มีเมตตา ผู้ชำระให้บริสุทธิ์

ตามตำนานแต่โบราณ เทพรุทระนั้นถือกำเนิดได้หลากหลายรูปแบบ บ้างว่าเป็นโอรสของพระกัศยปะกับนางสุรภี บ้างกล่าวว่าเกิดจากพระนลาฏของพระพรหมา และในอีกบทหนึ่งของคัมภีร์ปัทมปุราณะ กล่าวว่า พระมนูสวายัมภูวะ หรือพระปรพรหม ผู้เป็นองค์อวตารของพระวิษณุ ได้ทรงสร้างพระศิวะมหากาลขึ้นจากบั้นกลางแห่งองค์ เพื่อให้มีผู้ร่วมสร้างสรรพสิ่งในจักรวาล

บางคติระบุว่า เมื่อเพลิงบรรลัยกัลป์ได้ทำลายโลกสิ้นจนเหลือเพียงอากาศธาตุ พระเวทและพระธรรมทั้งหลายจึงประชุมรวมพลังกันก่อกำเนิดองค์พระปรเมศวร และจากพระองค์นี้ ได้เนรมิตสรรพเทพทั้งหลาย

รูปโฉมของพระอิศวร พระอิศวรมีลักษณะพิเศษเฉพาะองค์ สีกายโดยทั่วไปขาวสะอาด แต่ในคัมภีร์ยชุรเวทกล่าวว่าสีกายแดง และในอถรรพเวทว่าดำสนิท ทรงมีพระเนตรสามดวง ดวงที่สามประดิษฐานตรงกลางพระนลาฏ เบื้องบนมีพระจันทร์เสี้ยวเป็นปิ่นปัก พระเกศาถูกรวบขึ้นเป็นชฎารุงรัง ประดับด้วยงูเป็นสังวาล และลูกประคำทำจากกะโหลกมนุษย์ พระศอมีสีเขียวดำ (นิลกัณฐ์) เพราะทรงกลืนพิษพญานาคเพื่อปกป้องเทพและอสูร ทรงนุ่งหนังสัตว์ หรือเปลือยกาย จึงมีพระนามว่า “ทิคัมพร” หรือ “ผู้ทรงอาภรณ์เป็นทิศทั้งปวง”

ที่สถิตและพาหนะ พระอิศวรสถิต ณ เขาไกลาสในหิมาลัย อันเป็นภูเขาศักดิ์สิทธิ์แห่งทวยเทพ บางครั้งทรงประทับในป่าช้าหรือสุสาน พร้อมเหล่าภูตผีบริวาร จึงได้นามว่า "ภูเตศวร" พาหนะคือโคเผือกนามว่า “พระนนทิ” ซึ่งเป็นเทพเจ้าแห่งสัตว์จัตุบาท และเป็นอธิบดีแห่งบริวารของพระองค์

ศัสตราและเครื่องทรง อาวุธประจำองค์คือ ตรีศูลชื่อปินาก ธนูชื่ออชคพ บ้างว่าถือบาศ ขัฎวางค์ หรือมฤค มีเศียรกะโหลกประดับยอดโล่ พระอิศวรมีหลายปาง เช่น "วีรภัทร" ซึ่งเป็นปางนักรบแสดงฤทธานุภาพสูงสุดในครั้งปราบพระทักษะ หรือปาง "ไภรวะ" ซึ่งดุร้าย มีผิวดำ ทรงสุนัขหรือม้า แสดงถึงการลงทัณฑ์ความอธรรม

ภริยาและพระโอรส พระมเหสีองค์สำคัญคือ พระอุมา หรือปารวตี และยังมีชายาอื่น ๆ เช่น พระคงคา และนางสนธยา มีโอรสสองพระองค์ คือ พระคเณศ หรือวิฆเนศวร และพระขันธกุมาร (หรือสกันทะ)

พระนามทั้งหลาย พระอิศวรมีพระนามมากมายนับร้อย ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับฤทธานุภาพ สถานการณ์ หรือพระอิริยาบถ เช่น มหาเทวะ (พระผู้เป็นเจ้าผู้ยิ่งใหญ่) ตรีเนตร (มีพระเนตรสามดวง) นิลกัณฐ์ (ศอดำ) จันทรเศขร (ทรงพระจันทร์เป็นปิ่น) และวิศวนาถ (เป็นที่พึ่งแห่งสากลโลก)

ลักษณะพิเศษและอภินิหาร บางปาง พระองค์ทรงแสดงภาวะเป็นอรรธนารี (อรรธริศวร) คือครึ่งหนึ่งเป็นบุรุษ อีกครึ่งเป็นสตรี แสดงถึงสมดุลแห่งจักรวาล และความไม่แบ่งแยกระหว่างพลังเพศ บางคราวแสดงอภินิหารแปลงเพศเป็นหญิงโดยสมบูรณ์ เพื่อเล่นหยอกกับพระอุมา จนทำให้บริเวณนั้นกลายเพศเป็นหญิงไปหมด เป็นที่มาของตำนานท้าวอิลราชและพระพุธ

การเปรียบเทียบฤทธิ์ระหว่างพระศิวะกับพระนารายณ์ ในคัมภีร์ต่าง ๆ มักพบเรื่องเปรียบเทียบฤทธิ์ระหว่างพระศิวะและพระนารายณ์ โดยไศวนิกายเชิดชูพระอิศวรว่าเป็นจุดสูงสุดของจักรวาล ขณะที่ไวษณพนิกายยกย่องพระวิษณุเหนือกว่า แม้ในบางตำนานจะกล่าวว่าพระอิศวรทรงพ่ายแพ้ต่อพระนารายณ์ หรือทรงต้องให้พระนารายณ์มาช่วยเหลือปราบอสูรก็ตาม

แต่สิ่งหนึ่งที่ปรากฏชัด คือพระอิศวรทรงมีพระทัยเปี่ยมด้วยกรุณา ประทานพรโดยไม่เลือกดีหรือร้าย จึงเป็นทั้งผู้ล้าง ผู้ทำลาย และผู้สร้าง พร้อมกันนั้นก็ทรงเป็นสัญลักษณ์แห่งการกำเนิดใหม่ โดยมีเครื่องหมายศักดิ์สิทธิ์คือ “ศิวลึงค์” ซึ่งยังคงเคารพบูชาในวิหารต่าง ๆ จนถึงปัจจุบัน

สรุปพระอิศวรเป็นเทพเจ้าสูงสุดองค์หนึ่งในศาสนาพราหมณ์ฮินดู ทรงเป็นต้นธารแห่งอำนาจทำลายเพื่อให้เกิดใหม่ มีรูปลักษณ์หลากหลาย มีปางให้บูชาได้ทั้งในยามสงบหรือยามเกรี้ยวกราด เป็นทั้งพลังแห่งความเวิ้งว้างและการสร้างสรรค์ เป็นมหาเทพที่รวมไว้ซึ่งนาม รูป และปริศนาแห่งจักรวาล