ในห้วงเวลาที่สยามกำลังเปลี่ยนผ่านจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์
เข้าสู่ระบอบรัฐธรรมนูญ พระยามโนปกรณ์นิติธาดา คือบุคคลสำคัญผู้ยืนอยู่ ณ จุดศูนย์กลางของประวัติศาสตร์นั้น
ท่านคือ “นายกรัฐมนตรีคนแรกของประเทศไทย” ผู้มิได้เป็นนักการเมืองโดยกำเนิด
แต่เป็น “นักกฎหมาย” ที่เปี่ยมด้วยคุณธรรม ความซื่อสัตย์ และจิตวิญญาณแห่งผู้พิทักษ์ความยุติธรรม

พระประวัติและการศึกษา

พระยามโนปกรณ์นิติธาดา มีนามเดิมว่า ก้อน หุตะสิงห์
เกิดเมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม พุทธศักราช 2427 ณ กรุงเทพมหานคร
บุตรของนายฮวด และนางแก้ว หุตะสิงห์ ครอบครัวชาวสยามผู้รักการศึกษาและขยันขันแข็ง

ท่านเริ่มต้นการศึกษาที่ โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย
ต่อด้วย โรงเรียนอัสสัมชัญ ซึ่งเป็นสถาบันแบบตะวันตกแห่งแรก ๆ ของประเทศ
และได้แสดงความโดดเด่นด้านกฎหมายจนสอบเข้าเรียนต่อที่ โรงเรียนกฎหมายกระทรวงยุติธรรม
สำเร็จเป็น เนติบัณฑิตสยาม ก่อนจะเดินทางไปศึกษาต่อ ณ ประเทศอังกฤษ
และได้รับวุฒิ เนติบัณฑิตจาก The Middle Temple, London
ซึ่งเป็นสถาบันทางกฎหมายเก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งของโลก

เส้นทางราชการ

เมื่อกลับจากอังกฤษ ท่านเข้ารับราชการในกระทรวงยุติธรรม
ด้วยความสามารถและความเที่ยงตรงในวิชาชีพ ท่านได้รับสมญาว่า
“ข้าราชการตุลาการมือสะอาด ผู้ไม่เคยเอียงเอนในอำนาจ”

ต่อมาได้รับโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่ง ที่ปรึกษาราชการในพระองค์
ของ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๗)
เป็นผู้ถวายความเห็นด้านกฎหมายและรัฐศาสตร์อย่างรอบคอบ

ท่านได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น พระยามโนปกรณ์นิติธาดา
ซึ่งมีความหมายอันงดงามว่า “ผู้จัดระเบียบแห่งกฎหมายและความยุติธรรม”

บทบาทในฐานะนายกรัฐมนตรีคนแรกของสยาม

หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475
ประเทศสยามต้องการบุคคลที่สามารถเป็น “สะพานเชื่อม” ระหว่างโลกเก่าและโลกใหม่
เพื่อให้ระบอบประชาธิปไตยเกิดขึ้นอย่างราบรื่น

ท่านพระยามโนปกรณ์นิติธาดา จึงได้รับการทาบทามจาก นายปรีดี พนมยงค์
ให้ดำรงตำแหน่ง ประธานคณะกรรมการราษฎร และต่อมาเป็น นายกรัฐมนตรีคนแรกของไทย
ท่านยอมรับตำแหน่งนี้ด้วยจิตสำนึกแห่งหน้าที่ มิใช่เพราะความทะเยอทะยานทางการเมือง

ในช่วงเวลานั้น ประเทศยังไม่มีรัฐธรรมนูญถาวร ไม่มีระบบบริหารที่มั่นคง
แต่ท่านได้วางแนวทางบริหารประเทศอย่างมีเหตุผล โปร่งใส และยึดมั่นในกฎหมาย
มุ่งให้บ้านเมืองเดินหน้าอย่างสงบสุขภายใต้หลักนิติรัฐ

เหตุการณ์ “ปากกาด้ามเดียว” และการสิ้นสุดตำแหน่ง

ต่อมาเกิดความขัดแย้งทางความคิดในหมู่คณะราษฎร
จากกรณี “สมุดปกเหลือง” หรือ “เค้าโครงเศรษฐกิจแห่งชาติ”
ซึ่งนายปรีดี พนมยงค์ เสนอขึ้นเพื่อปฏิรูประบบเศรษฐกิจของประเทศ

พระยามโนปกรณ์นิติธาดา เห็นว่าระบบเศรษฐกิจเช่นนั้นยังไม่เหมาะกับสภาพของสยาม
จึงใช้อำนาจนายกรัฐมนตรี “ปิดสภา งดใช้บางมาตราของรัฐธรรมนูญ”
และออกกฎหมายป้องกันการกระทำอันเป็นคอมมิวนิสต์ฉบับแรกของไทย

เหตุการณ์นี้ถูกขนานนามว่าเป็น “รัฐประหารด้วยปากกาด้ามเดียว”
เพราะมิได้ใช้กำลังทหาร แต่ใช้เพียงอำนาจทางกฎหมายในการดำเนินการ
แม้ภายหลังจะถูกมองว่าเป็นจุดเริ่มต้นแห่งความขัดแย้ง
แต่ในอีกด้านหนึ่ง ท่านทำไปด้วยเจตนาที่จะรักษาความสงบของบ้านเมืองในเวลานั้น

ทว่าในที่สุด เมื่อความขัดแย้งระหว่างฝ่ายทหารและพลเรือนทวีความรุนแรง
พันเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา ได้ทำรัฐประหารในวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2476
พระยามโนปกรณ์นิติธาดาจึงพ้นจากตำแหน่ง และถูกส่งไปพำนักที่ปีนัง ประเทศมาเลเซีย

ชีวิตในบั้นปลาย

ท่านใช้ชีวิตเรียบง่ายในปีนัง ไม่ข้องเกี่ยวกับการเมืองอีก
และได้ถึงแก่อสัญกรรมอย่างสงบเมื่อวันที่ 1 ตุลาคม พ.ศ. 2491
สิริอายุ 64 ปีเศษ

อัฐิของท่านและภรรยาถูกบรรจุไว้ ณ อนุสาวรีย์นางสี่หน้า วัดปทุมวนาราม
ซึ่งเป็นอนุสรณ์แห่งความรักอันซื่อสัตย์และมั่นคงของชีวิตคู่

ครอบครัวและเบื้องหลังแห่งชีวิต

พระยามโนปกรณ์นิติธาดาสมรสครั้งแรกกับ คุณหญิงนิตย์ มโนปกรณ์นิติธาดา
ธิดาของพระยาวิสูตรโกษา (ฟัก สาณะเสน)
แต่เธอได้สิ้นชีวิตจากอุบัติเหตุขณะตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
เมื่อคราวเสด็จประพาสอินโดจีนของฝรั่งเศส พ.ศ. 2473

ต่อมา ท่านได้สมรสกับ เชย หุตะสิงห์ และมีบุตร 1 คน ชื่อ ตุ้ม หุตะสิงห์

ในชีวิตส่วนตัว ท่านชื่นชอบธรรมชาติ การเดินป่า และการล่าสัตว์
เป็นคนพูดตรง ซื่อสัตย์ และรักความยุติธรรมยิ่งกว่าชีวิต

มรดกทางความคิด

พระยามโนปกรณ์นิติธาดา คือ “ข้าราชการนักกฎหมายผู้พิทักษ์ชาติ”
แม้ชีวิตจะต้องลี้ภัยทางการเมือง แต่เกียรติภูมิของท่านมิได้เสื่อมคลาย
เพราะท่านได้พิสูจน์ให้เห็นว่า “อำนาจอาจเปลี่ยนมือได้ แต่ความถูกต้องไม่เคยสูญหาย”

ผลงานของท่านคือการวางรากฐานกฎหมายและระบบราชการยุคใหม่
และเป็นผู้กำหนดแนวทางความสัมพันธ์ระหว่างฝ่ายบริหาร–ตุลาการ
ให้ประเทศไทยมีระบบถ่วงดุลอำนาจอย่างมีแบบแผน

“ข้าราชการมิใช่ผู้รับคำสั่งเพียงอย่างเดียว
แต่คือผู้พิทักษ์ความยุติธรรมให้คงอยู่คู่แผ่นดิน”

สรุปเกียรติคุณและแนวคิดสำคัญ

• เป็น นายกรัฐมนตรีคนแรกของประเทศไทย

• เป็น นักกฎหมายมือสะอาด ผู้ยึดมั่นในหลักนิติธรรม

• ผู้ริเริ่ม “รัฐประหารโดยอำนาจกฎหมาย” อย่างสุภาพชน เพื่อรักษาความสงบของประเทศ

• มีบุคลิกเรียบง่าย สุขุม ซื่อสัตย์ พูดตรงไปตรงมา ไม่ประนีประนอมต่อความไม่ถูกต้อง

• เป็นแบบอย่างของ “ข้าราชการนักกฎหมายผู้รับใช้แผ่นดินด้วยจิตสำนึกแห่งความเที่ยงธรรม”

“อำนาจอาจเปลี่ยนมือได้ แต่ความถูกต้องไม่เคยสูญหาย”
 พระยามโนปกรณ์นิติธาดา