ชาติกำเนิดและการศึกษา

หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช ประสูติเมื่อวันที่ ๒๐ เมษายน พุทธศักราช ๒๔๕๔
เวลา ๐๗.๒๐ น. บนเรือลอยอยู่กลางแม่น้ำเจ้าพระยา ตำบลบ้านม้า อำเภออินทร์บุรี จังหวัดสิงห์บุรี
เป็นโอรสของ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าคำรบ กับ หม่อมแดง บุนนาค
สืบเชื้อสายแห่งราชสกุลปราโมชและบุนนาค ซึ่งล้วนเป็นตระกูลเก่าแก่ผู้รับใช้แผ่นดินสยามมายาวนาน

ท่านเริ่มการศึกษาที่ โรงเรียนวัฒนาวิทยาลัย (วังหลัง)
จากนั้นศึกษาต่อที่ โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย ก่อนเดินทางไปศึกษาต่อ ณ ประเทศอังกฤษ
ที่ Trent College และสำเร็จการศึกษาระดับปริญญาตรีเกียรตินิยมสาขาปรัชญา การเมือง และเศรษฐศาสตร์
จาก The Queen’s College มหาวิทยาลัยออกซ์ฟอร์ด
ต่อมาได้รับปริญญาโทจากสถาบันเดียวกัน และภายหลังได้รับปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาวารสารศาสตร์
จาก มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เพื่อยกย่องผลงานทางวิชาการและสื่อสารมวลชนอันเป็นคุณูปการต่อชาติ

เส้นทางราชการและชีวิตการทำงาน

หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์เริ่มต้นชีวิตราชการที่ กรมสรรพากร กระทรวงการคลัง
ก่อนจะได้รับตำแหน่งเป็น เลขานุการที่ปรึกษากระทรวงการคลัง
ต่อมาท่านได้เข้าทำงานในภาคเอกชนในตำแหน่งผู้จัดการธนาคารไทยพาณิชย์ สาขาลำปาง
ซึ่งในช่วงนั้นประเทศไทยกำลังเผชิญภาวะสงครามอินโดจีนและสงครามมหาเอเชียบูรพา
ท่านจึงสมัครเข้ารับราชการทหาร ได้รับยศ นายสิบตรี
และด้วยความสามารถโดดเด่นทางบริหารจึงได้รับมอบหมายให้ดูแลการเงินในกองทัพ

ต่อมาเมื่อรัฐบาลตั้ง ธนาคารแห่งประเทศไทย
หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ได้ร่วมงานในตำแหน่ง หัวหน้าฝ่ายสำนักผู้ว่าการ
และ หัวหน้าฝ่ายออกบัตรธนาคารแห่งประเทศไทย
ภายหลังยังดำรงตำแหน่ง ประธานกรรมการธนาคารกรุงเทพฯ พาณิชย์การ จำกัด
ท่านจึงถือเป็นหนึ่งในผู้บุกเบิกระบบธนาคารยุคใหม่ของไทย

ในปี พ.ศ. ๒๕๓๑ ได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนยศเป็น พลตรี (ทหารราชองครักษ์พิเศษ)
ซึ่งเป็นเกียรติสูงสุดแห่งชีวิตข้าราชการผู้ถวายงานอย่างซื่อสัตย์และสมถะ

บทบาททางการเมืองและการปกครอง

หลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ได้ริเริ่มตั้ง “พรรคก้าวหน้า”
ซึ่งถือเป็นพรรคการเมืองสมัยใหม่พรรคแรกของไทย (ราวปี พ.ศ. ๒๔๘๘–๒๔๘๙)
ต่อมาได้ร่วมก่อตั้ง พรรคประชาธิปัตย์ ร่วมกับหม่อมราชวงศ์เสนีย์ ปราโมช พระเชษฐา

ในปี พ.ศ. ๒๕๑๘ ได้จัดตั้ง พรรคกิจสังคม ขึ้น
โดยมีอุดมการณ์ “ให้ประชาชนพึ่งพาตนเองและพัฒนาประเทศอย่างสมดุล”
เมื่อมีการเลือกตั้งทั่วไป ท่านได้รับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเขตพระนคร
และได้รับการโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่ง นายกรัฐมนตรีคนที่ ๑๓ ของประเทศไทย
เมื่อวันที่ ๑๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๑๘

ผลงานสำคัญในสมัยดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี

1. เปิดสัมพันธ์ทางการทูตกับสาธารณรัฐประชาชนจีน
   ท่านเป็นผู้นำรัฐบาลไทยคนแรกที่เดินทางเยือนกรุงปักกิ่งอย่างเป็นทางการ
   เพื่อสร้างมิตรภาพระหว่างไทย–จีนภายใต้นโยบาย “อยู่ร่วมกันอย่างสันติ”
   ถือเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญในประวัติศาสตร์การทูตของชาติ

2. โครงการผันเงินสู่ชนบท
   ริเริ่มนโยบาย “เอางบประมาณไปให้ถึงประชาชน”
   โดยนำงบรายจ่ายส่วนกลางมาพัฒนาสาธารณูปโภคในหมู่บ้านชนบท
   เพื่อให้ราษฎรมีงานทำ มีรายได้ และยกระดับคุณภาพชีวิตอย่างเป็นรูปธรรม

3. จัดตั้งองค์การขนส่งมวลชนกรุงเทพ (ขสมก.)
   ซื้อกิจการเดินรถของเอกชนมารวมเป็นระบบเดียวกัน เพื่อให้ประชาชนได้รับบริการที่มีมาตรฐาน

4. ส่งเสริมการพัฒนาสภาตำบล
   ท่านเชื่อว่า “การเมืองท้องถิ่นคือรากฐานของประชาธิปไตย”
   จึงผลักดันให้มีการจัดตั้งสภาตำบลและอบรมผู้นำท้องถิ่นทั่วประเทศ

5. นโยบายต่างประเทศแบบเป็นกลางเชิงสร้างสรรค์
   ไทยมีสัมพันธ์อันดีกับมหาอำนาจทั้งตะวันตกและตะวันออก
   ภายใต้หลัก “เป็นมิตรกับทุกประเทศที่มีเจตนาดีต่อไทย”

อย่างไรก็ตาม รัฐบาลของท่านเป็นรัฐบาลผสมหลายพรรค
จึงเผชิญปัญหาความเห็นต่างทางนโยบายอยู่เสมอ
และในที่สุด ท่านได้ตัดสินใจ ยุบสภาผู้แทนราษฎรเมื่อวันที่ ๑๒ มกราคม พ.ศ. ๒๕๑๙
รวมระยะเวลาบริหารประเทศราว ๙ เดือนเศษ — ทว่าทิ้งไว้ซึ่งผลงานที่ยังเป็นรากฐานสำคัญมาจนถึงปัจจุบัน

ปัญญาชนผู้ยิ่งใหญ่แห่งศตวรรษ

นอกเหนือจากการเมือง หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ยังเป็น นักเขียน นักหนังสือพิมพ์ และนักปราชญ์
ผู้สร้างผลงานมากมาย อาทิ

• นวนิยาย “สี่แผ่นดิน”

• บทความในคอลัมน์ “ซอยสวนพลู” ที่กลายเป็นตำนานของวงการสื่อ

• งานเขียนเชิงปรัชญา วัฒนธรรม และศาสนา ที่ลึกซึ้งกินใจและเป็นอมตะ

ท่านเป็นผู้ทำให้ประชาชนตระหนักว่า “ความเป็นไทย” มิใช่เพียงชาติพันธุ์
แต่คือ คุณค่าทางจิตใจและวัฒนธรรม ที่ต้องรักษาไว้เหนือกาลเวลา

วาระสุดท้ายแห่งชีวิต

หลังเกษียณจากการเมือง หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช ใช้ชีวิตสงบที่บ้านซอยสวนพลู
ยังคงเขียนบทความ แสดงความคิดเห็น และต้อนรับผู้คนด้วยอารมณ์ขันอันอ่อนโยน

จนถึงแก่อสัญกรรมอย่างสงบเมื่อวันที่ ๙ ตุลาคม พุทธศักราช ๒๕๓๘
ณ โรงพยาบาลสมิติเวช สิริอายุ ๘๔ ปี

เกียรติคุณแห่งแผ่นดิน

• นายกรัฐมนตรีคนที่ ๑๓ ของประเทศไทย

• ผู้เปิดสัมพันธ์ทางการทูตกับประเทศจีน

• นักคิด นักเขียน และนักอุดมการณ์ผู้ยิ่งใหญ่

• ราชบุตรแห่งราชสกุลปราโมช ผู้หลอมรวม “ความเป็นไทย” กับ “โลกสมัยใหม่” อย่างกลมกลืน

“ประชาธิปไตยไม่ใช่เรื่องของการเมืองเท่านั้น
แต่คือความรับผิดชอบของคนไทยทุกคน”
หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช

เหตุการณ์สำคัญในชีวิตและผลงานของ พลตรี หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช

เกียรติคุณและผลงานโดดเด่น

• นายกรัฐมนตรีคนที่ ๑๓ ของประเทศไทย

• ผู้เปิดสัมพันธ์ทางการทูตกับประเทศจีน

• ผู้ริเริ่มนโยบาย “ผันเงินสู่ชนบท” และพัฒนาสภาตำบล

• นักเขียนรางวัลศิลปาธร – ผู้ประพันธ์นวนิยาย สี่แผ่นดิน

• ผู้ก่อตั้งพรรคกิจสังคม และนักอุดมการณ์ทางการเมืองผู้ยึดมั่นในประชาธิปไตย

• ปราชญ์ผู้เชื่อม “ความเป็นไทย” กับ “โลกสมัยใหม่” อย่างทรงคุณค่า

“ประเทศไทยจะมั่นคงได้ ก็ต่อเมื่อประชาชนรู้จักคิดและรับผิดชอบในสิ่งที่ตนเองเลือก”
พลตรี หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช