18 มกราคม  วันยุทธหัตถี

บรรพกาลและสถานการณ์ก่อนยุทธหัตถี

ใน พ.ศ. 2135 เมืองไทยอยู่ในภาวะวิกฤต หลังจากกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สองถูกกรุงหงสาวดี (พม่า) ภายใต้การนำของพระเจ้านันทบุเรงเข้ายึดเมืองไว้ได้หลายส่วน เมืองพระนครถูกกดดันอย่างหนัก ราษฎรและขุนนางทั้งหลายต้องอาศัยอยู่ภายใต้การปกครองต่างชาติตลอดเวลาอันยาวนาน สมเด็จพระนเรศวรมหาราช พระองค์ทรงมีพระวิสัยทัศน์อันยิ่งใหญ่ คือไม่ยอมให้ชาติไทยพ่ายแพ้ต่ออำนาจภายนอก แต่ทรงเตรียมทางทั้งในด้านกำลังพล วางแผนกลยุทธ์และชักนำใจประชาชนให้ตื่นตัวในการปลดปล่อยอยุธยาให้เป็นเอกราชอีกครั้ง 

เมื่อพระมหาอุปราชามังกยอชวา ภายใต้คำสั่งของพระเจ้านันทบุเรง ยกกองทัพใหญ่ประมาณ สองแสนสี่หมื่นคน มาล้อมกรุงศรีอยุธยาเพื่อหวังจะทำลายอำนาจอยุธยาตลอดไปนั้น สมเด็จพระนเรศวรมหาราชจึงรวบรวมไพร่พลประมาณหนึ่งแสนคน เดินทางออกจากบ้านป่าโมกไประดมพลที่สุพรรณบุรี ข้ามน้ำจากท้าวอู่ทอง แล้วตั้งค่ายที่หนองสาหร่าย ถือเป็นจุดยุทธศาสตร์ที่สำคัญในการเผชิญหน้าครั้งนี้ 

ยุทธหัตถี: ยุทธวิธีแห่งวีรบุรุษ

“ยุทธหัตถี” หมายถึงการต่อสู้ด้วยอาวุธบนหลังช้าง — พุ่งชนกันอย่างพระราชา — เป็นการประลองที่ยอดยุทธในสมัยโบราณ การที่กษัตริย์ทหารจะลงสนามยุทธหัตถีเอง เป็นสัญญาณแห่งความกล้าหาญและความยอมรับในฐานะนักรบแท้จริง และเมื่อพระนเรศวรทรงประกาศความกล้าหาญนี้ออกมาดัง ๆ ก็ทำให้บรรยากาศของสงครามเปลี่ยนไปทันที 

ในวันที่ 18 มกราคม พ.ศ. 2135 ณ บริเวณหนองสาหร่าย สุพรรณบุรี พระองค์ทรงช้างศึกชื่อ “เจ้าพระยาไชยานุภาพ” แล้วพบกับพระมหาอุปราชามังกยอชวา ซึ่งทรงประทับบนช้างศึก “พลายพัทธกอ” การปะทะกันบนหลังช้างในยุทธหัตถีครั้งนั้น ไม่เพียงเป็นการต่อสู้กันระหว่างบุคคล แต่เป็นการต่อสู้ระหว่างอุดมการณ์ระหว่างอธิปไตยและการจมอยู่ใต้อำนาจผู้อื่น 

รายงานหลายฉบับกล่าวว่า หลังจากการต่อสู้ที่เข้มข้น พระนเรศวรทรงใช้แสงอาวุธ “ของ้าว” จัดการพระมหาอุปราชาจนสิ้นพระชนม์กลางสนามรบ ซึ่งเป็นจุดพลิกผันที่ทำให้กองทัพพม่าถูกแตกพ่าย และกองทัพอยุธยาได้รับชัยชนะอย่างเด็ดขาด 

ผลลัพธ์และคุณค่าในประวัติศาสตร์ไทย

ชัยชนะในยุทธหัตถีครั้งนี้มิใช่เพียงชนะทางกำลัง แต่เป็นชัยชนะทางจิตใจ เป็นการปลุกใจประชาชนให้ตื่นจากการถูกผูกมัด และแสดงให้เห็นว่าแม้กำลังจะน้อยกว่า ข้าศึกจะมากกว่า หากมีความกล้าหาญ มีความเชื่อมั่นในอุดมการณ์ และมีพระราชาเพียงหนึ่งพระองค์ที่พร้อมจะลงมือ ก็สามารถพลิกฟื้นชาติได้

ชัยชนะดังกล่าวส่งผลให้กรุงศรีอยุธยากลับมามีเสรีภาพยืนหยัดได้อีกครั้ง เป็นจุดเริ่มต้นของยุคที่อยุธยาสามารถฟื้นฟูอำนาจและส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม การปกครอง และการทูตเจริญรุ่งเรือง

วันกองทัพไทย / วันยุทธหัตถี: การรำลึกและความหมายในปัจจุบัน

ทุกวันที่ 18 มกราคมของทุกปี ประเทศไทยถือเป็น วันยุทธหัตถี หรือ วันกองทัพไทย เพื่อรำลึกถึงวีรกรรมแห่งความกล้า ความเสียสละ และคุณูปการของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ผู้ทรงเป็นแบบอย่างของผู้นำที่ไม่เพียงมีอำนาจ แต่มีหัวใจของนักรบที่รักชาติ

ในวันดังกล่าวมีการจัดพิธีทางการ เช่น การวางพวงมาลา ถวายบังคม ณ อนุสาวรีย์สมเด็จพระนเรศวรและสถานที่สำคัญทางประวัติศาสตร์ จัดนิทรรศการเล่าเรื่องยุทธหัตถี และการศึกษาความเป็นมาของเหตุการณ์ เพื่อให้เยาวชนและประชาชนทั่วไปได้เข้าใจรากเหง้าของประวัติศาสตร์ไทยอย่างลึกซึ้ง

ข้อคิดและแรงบันดาลใจสำหรับทุกช่วงวัย

ยุทธหัตถีมิใช่เพียงเหตุการณ์รบบนหลังช้างที่ระทึกใจ หากเป็นบทเรียนแห่งชาติ ว่าความเป็น “อิสระ” “เอกราช” และ “เกียรติศักดิ์” มิอาจได้มาโดยง่ายดาย แต่ได้มาด้วยเลือดเนื้อแรงกายแรงใจและพระอัจฉริยภาพของผู้นำผู้ทรงใจกล้า

สมเด็จพระนเรศวรมหาราชทรงไว้ซึ่งพระเกียรติประวัติอันไม่เสื่อมคลาย ผู้คนจึงรำลึกถึงวันยุทธหัตถีทุกปีไม่เพียงเพื่อสดุดีวีรกรรม แต่เพื่อย้ำเตือนให้เราไม่หลงลืม “แผ่นดินอิสระ” ที่เราได้มา และพร้อมปกป้องให้คงอยู่ตราบวันสุดท้าย

วันยุทธหัตถี: อ่านข้ามพงศาวดาร เห็นครบหลายมุม

1) ตรงกัน–ต่างกันเรื่อง “ภาพใหญ่ของศึก”

• สิ่งที่แหล่งข้อมูลหลากชาติ “เห็นพ้อง” คือ ศึกใหญ่ปลายคริสต์ศตวรรษที่ 16 ใกล้อยุธยา มีการเผชิญหน้าระหว่างสมเด็จพระนเรศวรกับพระมหาอุปราชา (มิงกี้สวา) และฝ่ายพม่าถอยทัพหลังองค์อุปราชาสิ้นพระชนม์ เหตุการณ์นี้กลายเป็นจุดเปลี่ยนให้สยามยืนหยัดเอกราชได้อย่างมั่นคงอีกครั้ง.

• งานวิชาการที่รวบรวม “สิบฉบับบันทึก” ทั้งของไทย พม่า ยุโรป เปอร์เซีย สรุปว่า “ทุกฉบับพูดถึงการรบบนหลังช้าง” แต่รายละเอียดชั้นในต่างกัน โดยเฉพาะ “มี/ไม่มีการท้าดวลตัวต่อตัวอย่างเป็นพิธี” ระหว่างสองพระองค์

2) ฉบับไทย: “ดวลช้าง” – ฉบับพม่า–ยุโรป: “ยิงตัดสินศึก?”

• พงศาวดารอยุธยา (ฉบับที่เป็นที่แพร่หลาย) ถ่ายทอดว่า พระนเรศวรทรงท้าพระมหาอุปราชา “ชนช้างดวลตัวต่อตัว” ณ หนองสาหร่าย และทรง “ของ้าวฟันบ่า” จนสิ้นพระชนม์ เรื่องเล่านี้จึงกลายเป็น “หัวใจ” ของตำนานวันยุทธหัตถีในความทรงจำสาธารณะของไทย.

• พงศาวดารหม่าน (Hmannan/Maha Yazawin) ระบุว่าพระมหาอุปราชาสิ้นพระชนม์ “ด้วยอาวุธเพลิง/คาบศิลา” กึ่งกลางความชุลมุนของทัพ ไม่ใช่การดวลแบบตั้งพิธีบนคอช้าง โทนเรื่องจึงเน้น “กลศึกและไฟปืน” มากกว่าพิธีดวลของกษัตริย์. 

• บันทึกยุโรปยุคใกล้เคียง (เช่นชุดข้อมูลที่นักวิชาการ B.J. Terwiel รวบรวม วิเคราะห์ และเทียบกับแหล่งไทย–พม่า) มัก “ไม่ยืนยัน” การดวลแบบพิธีการชัด ๆ และมี “เค้า” ว่าพระมหาอุปราชาถูก “ปืน/อาวุธเพลิง” ระหว่างช้างตกมันและแนวทัพอื้อฉาว—Terwiel จึงสรุปเชิงวิพากษ์ว่า “ฉบับไทยย้ำภาพดวลช้าง ส่วนฉบับพม่า–ยุโรปน่าจะใกล้สิ่งที่เกิดขึ้นมากกว่า” (แต่ทุกฝ่ายยอมรับว่าทรงรบบนหลังช้างจริง).

อ่านอย่างมีวิจารณญาณ: “ตำนานดวลช้าง” ทำหน้าที่ทรงพลังในเชิงการเมือง–วัฒนธรรม สร้างแบบอย่าง “ผู้นำกล้าหาญนำหน้า” ขณะที่พงศาวดารพม่า–ยุโรปสะท้อนโลกสงครามสมัยใหม่ที่ “ปืนและวินัยทัพ” ชี้ขาดผลแพ้ชนะ

3) วัน–เวลา: 18 มกราคม 1593 (พ.ศ. 2135) และความคลาดเคลื่อนปฏิทิน

ฝั่งไทยคำนวณจาก “วันจันทร์ แรม 2 ค่ำ เดือนยี่ จ.ศ. 954” เทียบเกรกอเรียนได้ 18 มกราคม ค.ศ. 1593 (พ.ศ. 2135 ระบบราชการไทย) จึงยึดวันนี้เป็น “วันยุทธหัตถี/วันกองทัพไทย” ขณะที่พงศาวดารพม่าบางฉบับลง “พฤศจิกายน 1592” สะท้อนความต่างของระบบปฏิทินและการบันทึกเวลาในภูมิภาค.

4) ศึกเกิด “ที่ไหนกันแน่”: ดอนเจดีย์ (สุพรรณบุรี) หรือ พนมทวน (กาญจนบุรี)?

• ดอนเจดีย์ สุพรรณบุรี: เจดีย์–อนุสาวรีย์และ “พระบรมรูปทรงม้า…เอ้ย ช้างศึก” (โดย ศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี) ถูกสร้างขึ้นช่วงทศวรรษ 1950–59 เพื่อรำลึกวีรกรรม ณ “หนองสาหร่าย” ตามที่เจ้าฟ้ากรมพระยาดำรงราชานุภาพชี้เบาะแสจากพงศาวดาร.

• ฝ่ายคัดค้าน/เสนอจุดใหม่ที่พนมทวน กาญจนบุรี: นำข้อมูลภูมิประเทศ โบราณวัตถุ (กระดูกช้าง–อาวุธ) และเส้นทางทัพมาถกเถียงว่าศึกจริงอาจเกิด “ตะวันตกกว่า” ที่เชื่อกัน การดีเบตดังขึ้นมากช่วงปี 1972–73 และปะทุล่าสุดในงานวิชาการร่วมสมัย.

• บทความวิชาการ A Tale of Two Monuments ชี้ให้เห็นด้วยว่า “ช่วงที่การเมืองเปิด–ปิด” ของไทย ส่งผลต่อ “พื้นที่ถกเถียงทางประวัติศาสตร์” และสไตล์อนุสรณ์สถานอย่างมีนัยสำคัญ—เป็นบทเรียนเรื่อง “การเมืองของความทรงจำ”.

5) บทบาท “ปืน–ทหารรับจ้างยุโรป” ในสนามเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

สงครามระยะนั้นทั้งสองฝ่ายใช้ “ปืนคาบศิลา–ปืนใหญ่–ทหารรับจ้างโปรตุเกส” ผสมผสานกับการศึกแบบช้างศึก จึงไม่แปลกที่แหล่งพม่ากับยุโรปจะให้ “เครดิตอาวุธเพลิง” ในการชี้ขาด.

6) จาก “วันยุทธหัตถี” สู่ “วันกองทัพไทย”

ประเทศไทยกำหนด 18 มกราคม เป็น “วันกองทัพไทย” โดยยึดจากวันยุทธหัตถี เพื่อรำลึกถึงความกล้าหาญและเอกราชของชาติ—ปัจจุบันมีพิธีวางพวงมาลาและกิจกรรมทางทหาร–การศึกษาอย่างต่อเนื่องทั่วประเทศ.

อ่านประวัติศาสตร์ให้ “ครบ” และ “เคารพ”

• ยึดสาระร่วม: ทุกฉบับยืนยัน “พระมหาอุปราชาสิ้นพระชนม์ในศึกใกล้อยุธยา–ทัพหงสาวดีถอย–เอกราชไทยมั่นคงขึ้น” นี่คือแก่นที่ไม่สั่นคลอน

• ยอมรับความต่าง: รายละเอียด “ดวลช้าง/ปืนคาบศิลา–ปืนใหญ่” สะท้อนจุดยืน–สำนวนพงศาวดารของแต่ละฝ่าย

• เคารพความทรงจำร่วม ของสังคมไทยต่อสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ในขณะเดียวกัน เปิดพื้นที่ให้ความรู้ร่วมสมัย ช่วยให้เยาวชน “รักชาติอย่างมีเหตุผล” และโตไปเป็นพลเมืองที่คิดวิเคราะห์ได้

“วีรกรรมไม่เลือนหาย—ความรู้ไม่หยุดนิ่ง”
การอ่านหลายแหล่งพร้อมกัน ทำให้เรา ยิ่งเทิดทูนด้วยความเข้าใจ และ ยิ่งภูมิใจด้วยความจริงใจ