๑. ชีวประวัติและภูมิหลัง

เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) ประสูติเมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม พุทธศักราช 2405 ณ บ้านยะมะรัชโช ริมฝั่งตะวันออกของแม่น้ำสุพรรณบุรี บิดาคือนายกลั่น มารดาคือนางผึ้ง ท่านเป็นบุตรคนสุดท้องในบรรดาพี่น้องหกคน ครอบครัวสุขุมเป็นคหบดีมีฐานะมั่นคง เป็นที่รู้จักในท้องถิ่นว่าเป็นผู้มีศีลธรรมและชอบช่วยเหลือผู้อื่น

ในวัยเยาว์ ท่านได้รับการศึกษาขั้นต้นจากพระอาจารย์ในวัด ได้เรียนหนังสือไทย ขอม และบาลี ต่อมาเมื่อเข้าสู่วัยหนุ่ม ท่านได้เข้ามาศึกษาในกรุงเทพฯ และเริ่มรับราชการเป็นเสมียนในกระทรวงการต่างประเทศ ความเฉลียวฉลาด สุภาพ และอ่อนน้อมถ่อมตน ทำให้ท่านเป็นที่รักของผู้ใหญ่และเพื่อนร่วมงานอย่างยิ่ง

๒. เส้นทางราชการและเกียรติคุณ

เมื่ออายุเพียงยี่สิบเอ็ดปี ท่านได้เข้ารับราชการในรัชกาลที่ 5 ในตำแหน่งผู้ช่วยราชทูตสยาม ประจำประเทศอังกฤษ สหรัฐอเมริกา ฮอลแลนด์ และเบลเยียม จากนั้นได้เลื่อนตำแหน่งอย่างต่อเนื่อง ด้วยความสามารถและความเพียรพยายาม

ในปี พ.ศ. 2439 ท่านได้รับแต่งตั้งเป็น พระยาสุขุมนัยวินิต ข้าหลวงเทศาภิบาลสำเร็จราชการมณฑลนครศรีธรรมราช ถือเป็นข้าหลวงรุ่นบุกเบิกที่ได้วางระบบการบริหารหัวเมืองให้เป็นแบบแผน ต่อมาได้รับความไว้วางพระราชหฤทัยให้ดำรงตำแหน่ง เสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ และ เสนาบดีกระทรวงนครบาล

ในตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงนครบาลนั้น ท่านได้บุกเบิกงานสาธารณสุขและสุขาภิบาลในกรุงเทพมหานคร เป็นผู้วางรากฐาน “กรมศุขาภิบาล” อันต่อมากลายเป็นต้นกำเนิดของกระทรวงสาธารณสุขในปัจจุบัน พร้อมทั้งจัดระเบียบความสะอาด ความปลอดภัย และการคมนาคมภายในพระนคร จนได้รับการยกย่องว่าเป็น “บิดาแห่งการบริหารนครหลวงสมัยใหม่”

๓. ผลงานสำคัญและการสร้างเมืองหลวง

เจ้าพระยายมราชคือผู้อยู่เบื้องหลังการก่อสร้างถนนและสะพานสำคัญหลายสายของกรุงเทพฯ เช่น ถนนราชดำเนิน ถนนพญาไท ถนนนครสวรรค์ และ สะพานพุทธยอดฟ้า รวมถึงการปรับปรุงทางน้ำและระบบระบายน้ำของเมืองหลวง ท่านเป็นผู้วางแนวคิดให้กรุงเทพฯ มี “โครงสร้างเมืองหลวงที่เป็นระเบียบ” มีน้ำประปาใช้ มีไฟฟ้าเข้าถึง และมีทางคมนาคมที่เชื่อมโยงกันอย่างทั่วถึง

อีกผลงานสำคัญที่ไม่ควรลืม คือการผลักดันโครงการ การประปานครหลวง และ การไฟฟ้ามหานคร ซึ่งถือเป็นจุดเริ่มต้นของระบบสาธารณูปโภคไทยยุคใหม่ ด้วยเหตุนี้ ท่านจึงได้รับสมญานามว่า

“เสาหลักแห่งโยธาธิการไทย”

๔. คุณธรรมและจิตวิญญาณแห่งการรับใช้

แม้จะดำรงตำแหน่งสูงสุดในราชการ ท่านกลับมีชีวิตเรียบง่าย สมถะ และถือคุณธรรมเป็นที่ตั้ง เจ้าพระยายมราชไม่เคยยอมให้ตำแหน่งมาบังตาความถูกต้อง ท่านเคยกล่าวกับผู้ใต้บังคับบัญชาว่า

“ข้าราชการพึงถือความซื่อสัตย์เป็นเกราะกำบัง มิใช่อำนาจ”

ด้วยเหตุนี้เอง ท่านจึงได้รับความเคารพรักจากทั้งข้าราชการและประชาชน ท่านเป็นทั้ง “ผู้ใหญ่ผู้ทรงธรรม” และ “ครูผู้มีเมตตา”

๕. วาระสุดท้ายและมรดกแห่งความดี

เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) ถึงแก่อสัญกรรมเมื่อวันที่ 30 ธันวาคม พุทธศักราช 2481 สิริอายุได้ 76 ปี
หลังสิ้นชีพิตักษัย ได้มีการจัดงานพระราชทานเพลิงศพอย่างสมเกียรติ ณ วัดเทพศิรินทราวาส อนุชนรุ่นหลังได้รำลึกถึงท่านในฐานะ “ข้าราชการผู้รับใช้ชาติด้วยหัวใจบริสุทธิ์” 

ชื่อของท่านได้ถูกนำมาตั้งเป็นชื่อสถานที่และถนนหลายแห่ง เช่น ถนนสุขุม และ โรงเรียนสุขุมวิทยา เป็นสัญลักษณ์แห่งเกียรติยศของตระกูล “สุขุม” ที่สืบทอดต่อเนื่องมาจนถึงปัจจุบัน

ลำดับตำแหน่งราชการและผลงานสำคัญ

“ข้าราชการที่ดี คือผู้รับใช้ประชาชนด้วยใจ และรับใช้พระราชาด้วยศรัทธา”

สืบเกียรติแห่งสกุลสุขุม รากฐานแห่งราชการไทย  

๑. รากเหง้าแห่งสกุลสุขุม

“สุขุม” คือหนึ่งในนามสกุลพระราชทานลำดับที่ ๑ ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖
โดยพระราชทานแด่ เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) ข้าราชการผู้ทรงคุณธรรมและจงรักภักดี
พระองค์ทรงมีพระราชดำรัสว่า

“สุขุม เป็นผู้มีกิริยาสุภาพ สุขุมรอบคอบ สมควรแก่การเป็นตัวอย่างแก่ข้าราชการทั้งปวง”

คำว่า “สุขุม” จึงมิใช่เพียงชื่อ แต่เป็น “คุณลักษณะทางจิตใจ” ที่พระราชาได้ทรงเห็นในตัวของท่าน
เป็นทั้งคำยกย่อง และเป็นมรดกทางคุณธรรมที่สืบทอดมาถึงลูกหลานตราบจนวันนี้

๒. สายสกุลและบุตรหลานผู้สืบเกียรติ

เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) สมรสกับ ท่านผู้หญิงตลับ ยมราช (สกุลเดิม ณ ป้อมเพชร์)
และมีบุตรธิดาหลายท่านซึ่งภายหลังได้ดำรงตำแหน่งสำคัญในราชการและวงสังคมไทย  เช่น

• พระยาสุขุมวาทการ (สนั่น สุขุม) ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ในกระทรวงมหาดไทย

• นายประสิทธิ์ สุขุม  ข้าราชการกระทรวงการต่างประเทศ

• นางสาวรัตน์ สุขุม  อาจารย์สตรีในราชสำนัก

• นายเจริญ สุขุม  เจ้ากรมโยธาธิการและผังเมือง

หลายท่านยังคงสืบสกุลสุขุมอยู่ในปัจจุบัน และมีบทบาททั้งในภาครัฐ เอกชน และวงวิชาการ
สกุลสุขุมจึงเป็น “รากแห่งข้าราชการสุจริต” ที่มีบทบาทยาวนานกว่า ๑๕๐ ปี

๓. อนุสรณ์และสถานที่รำลึก

เพื่อเป็นเกียรติและรำลึกถึงคุณูปการของเจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม)
หน่วยงานหลายแห่งได้ตั้งชื่อสถานที่ตามนามของท่าน อาทิ

ทุกแห่งล้วนเป็นดั่งรอยประทับของท่านบนแผ่นดินไทย ไม่ใช่เพียงชื่อ แต่คือจิตวิญญาณแห่ง “ความรับผิดชอบต่อแผ่นดิน”

๔. มรดกทางจิตวิญญาณ

คุณธรรมของเจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) ไม่ได้หยุดอยู่แค่ยุคของท่าน
แต่ได้กลายเป็นต้นแบบของข้าราชการไทยรุ่นต่อมา ที่ยึดมั่นในสามคำสำคัญคือ

“ซื่อสัตย์  สุขุม  สุจริต”

คำสอนของท่านสะท้อนออกมาในชีวิตการทำงานของลูกหลาน และเป็นแรงบันดาลใจให้ผู้รับราชการรุ่นใหม่เรียนรู้ว่า
“ตำแหน่งคือหน้าที่ ไม่ใช่อำนาจ”

ในยุคที่โลกหมุนเร็ว ความซื่อสัตย์และความรับผิดชอบต่อแผ่นดินคือคุณค่าที่ไม่เคยเก่า
และเมื่อใดที่คนไทยเอ่ยนาม “เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม)” เมื่อนั้นคือการระลึกถึง “ความดีที่ยังคงอยู่เหนือกาลเวลา”

๕. ถ้อยคำสรุปแห่งเกียรติคุณ

“ถนนที่ท่านสร้างไว้ อาจถูกซ่อมแซมอีกหลายครั้ง
แต่คุณธรรมที่ท่านปลูกไว้ในใจคนไทย จะไม่มีวันเสื่อมสลาย”

ชื่อของเจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) จึงมิใช่เพียงชื่อในหิรัญบัฏ
แต่คือชื่อที่สลักอยู่ในประวัติศาสตร์ของความซื่อสัตย์ ความเพียร และความจงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์